اسهال و استفراغ

التهاب معده و روده (gastroenteritis) از بیماری‌های شایعی است که در کودکان موجب بروز اسهال و استفراغ ، درد شکم و بعضی علایم دیگر می‌شود. در اکثر موارد بیماری طی چند روز برطرف می‌شود ولی گاهی بیشتر به طول می‌انجامد.

علل ایجاد بیماری

بسیاری از ویروس‌ها، باکتری‌ها و عوامل دیگر می‌توانند موجب اسهال و استفراغ شوند. ویروس‌ها از عوامل شایع اسهال و استفراغ کودکان هستند. 

ویروس‌های مختلف به آسانی در اثر تماس مستقیم، یا از طریق غذای آلوده شده به وسیله فرد مبتلا به ویروس به فرد دیگر انتقال می‌یابند. به عنوان مثال، عفونت با ویروسی موسوم به روتاویروس که شایع ترین عامل اسهال و استفراغ در کودکان در اکثر نقاط جهان است. تقریبا در تمام کودکان زیر ۵ سال دیده می‌شود. 

بعضی از موارد اسهال و استفراغ در اثر مسمومیت غذایی ایجاد می‌شود. میکروارگانیسم‌های مختلفی باعث ایجاد مسمومیت غذایی می‌شوند که از میان آنها، باکتری‌هایی موسوم به کامپیلوباکتر و سالمونلا, شایع ترین موارد هستند.

آلودگی آب به باکتری‌ها و میکروارگانیسم‌های دیگر از علل شایع اسهال و استفراغ به ویژه در کشورهای دچار فقر بهداشتی به شمار می‌آید.

علایم بیماری

ممکن است اسهال و استفراغ با درد شکم که پس از هر بار اجابت مزاج کاهش می‌یابد و گاهی با تب و سردرد همراه باشد.

استفراغ، اغلب یکی دو روز و گاهی بیشتر طول می‌کشد و اسهال معمولا تا چند روز بعد از قطع شدن استفراغ ادامه پیدا می‌کند و ممکن است یک هفته یا بیشتر وجود داشته باشد.

ممکن است اسهال و استفراغ موجب کم آبی بدن (دهیدراتاسیون) شود. کم آبی خفیف شایع است و معمولا به سرعت با دریافت مایعات برطرف می‌شود ولی کم آبی شدید در صورت عدم درمان سریع می‌تواند موجب مرگ کودک شود. 

نکته

در صورت مشکوک بودن به کم آبی بدن کودک، فورا او را به یک مرکز پزشکی انتقال دهید.

علایم کم آبی بدن در کودکان عبارتند از :

• کاهش مقدار ادرار
• خشکی دهان و زبان
• گودرفتگی چشم‌ها
• تحریک پذیری یا بی حالی

علایم کم آبی شدید بدن در کودکاند عبارتند از:

• خواب آلودگی
• رنگ پریدگی
• سرد شدن دست و پا
• تنفس سریع و اغلب سطحی

توجه

کم آبی شدید بدن، یک فوریت پزشکی است.

کم آبی بدن اغلب در بچه‌های کوچک (به ویژه زیر ۶ماه)، بچه‌هایی که در هنگام ابتلا به اسهال و استفراغ مایع زیادی نمی‌خورند و کودکان مبتلا به اسهال و استفراغ شدید روی می‌دهد.

درمان های مرسوم

• در اغلب موارد، بیماری به دلیل برطرف شدن عفونت به وسیله دستگاه ایمنی بهبود می‌یابد و نیاز به درمان خاصی ندارد.
• برای پیشگیری یا درمان کم آبی بدن، باید مقدار مایعات لازم، به وسیله پزشک، محاسبه و بر حسب شدت کم آبی از طریق خوراکی یا تزریقی (سرم درمانی) به بدن کودک رسانده شود. به طور کلی کودکان زیر ۲ سال به ۵۰ تا ۱۰۰ میلی لیتر، کودکان ۲ تا ۱۰ ساله به ۱۰۰ تا ۲۰۰ میلی لیتر و بچه های بزرگتر به حداقل ۲۰۰ میلی لیتر مایع بعد از هر بار اجابت مزاج اسهالی نیاز دارند.
• در صورت وجود استفراغ، باید ۵ تا ۱۰دقیقه بعد از آن شروع به دادن مایع نمود و این کار باید آهسته تر از دادن مایع در موارد وجود کم آبی بدن (مثلا یک قاشق غذاخوری، هر ۲تا۳ دقیقه) صورت بگیرد.
• از پودرهای خوراکی حاوی الکترولیت‌های ضروری بدن می‌توان برای جبران املاح از دست رفته بدن استفاده کرد.
  این پودرها را باید در مقدار مشخصی آب ریخت و به کودک داد.
  محلول تهیه شده از مقدار متعادل آب، املاح و قند برخوردار است و خوردن آن بر نوشیدن آب ترجیح دارد.
  مقدار ناچیز نمک و قند موجود در این محلول موجب جذب بهتر آب از روده ها می‌شود.
  این محلول‌ها موجب متوقف‌شدن یا کاهش اسهال نمی‌شوند ولی بهترین نوشیدنی برای پیشگیری یا درمان کم‌آبی بدن به شمار می‌آیند.
  

توجه

از نمک و قند به کودک مبتلا به استفراغ خودداری کنید زیرا تعادل ترکیبات آنها دقیق نیست و ممکن است بیشتر بودن قند آنها موجب بدتر شدن اسهال شود. از خوراندن آب میوه ، کولا و سایر نوشابه‌های گازدار به کودک تا برطرف شدن اسهال اجتناب کنید.

بهداشت محیط

• در صورت ابتلای کودک به اسهال و استفراغ، بعد از هر بار تعویض کهنه و پوشک کودک و قبل از آماده کردن غذا دستهایتان را به خوبی بشویید.
  شستشو با صابون مایع و آب جاری گرم ایده آل است ولی در صورت موجود نبودن صابون مایع از صابون جامد استفاده کنید. پس از شستشوی دست‌ها کاملا آنها را خشک کنید.
• تمیز کردن مرتب توالت به ویژه با مواد ضدعفونی کننده (مانند سفید کننده‌های خانگی) ضرورت دارد.
• در بچه‌های بزرگتر حتما از شستشوی دستها بعد از هر بار توالت رفتن اطمینان حاصل کنید.
  در اینجا هم استفاده از صابون مایع و آب گرم ترجیح دارد ولی در صورت در دسترس نبودن صابون مایع، باید از صابون جامد استفاده شود.
  پس از شستشوی دستها باید آنها را به طور کامل خشک کرد.
• از حوله مشترک استفاده نکنید.
• به کودک مبتلا به اسهال اجازه ندهید در آماده کردن و آوردن غذا کمک کند.
• حداقل تا ۴۸ ساعت بعد از آخرین اجابت مزاج اسهالی نباید به کودک اجازه داد به مهدکودک یا مدرسه برود.
• تا ۲ هفته پس از قطع اسهال نباید کودک به استخر برود. 

تغذیه درمانی

در طول اسهال آب و الکترولیت از دست می‌رود و کم آبی بدن ایجاد می‌شود.
علاوه بر این به دلایل زیر ممکن است سوء تغذیه ایجاد شود:

• کاهش دریافت مواد غذایی به دلیل بی اشتهایی و عادات غلط غذایی
• کاهش جذب به دلیل عبور سریع مواد غذایی، کاهش دی ساکاریدازها و غلظت اسیدهای صفراوی.
• افزایش نیاز به موادغذایی به دلیل افزایش نیازهای متابولیکی، ترمیم آسیب وارده به روده و جبران پروتئین از دست رفته.

در حقیقت اسهال بیشتر یک بیماری تغذیه‌ای است و مرگ در اثر آن بیشتر در بیماران مبتلا به سوء تغذیه به ویژه از نوع شدید دیده می‌شود.
سوء تغذیه خود سبب افزایش تعداد دفعات و طولانی شدن اسهال می‌شود که با تغذیه مناسب در طول اسهال و پس از آن، این سیگل معیوب شکسته می‌شود.
دو اصل مهم در درمان اسهال، جایگزینی آب و الکترولیت و ادامه تغذیه مناسب است.
در کودک مبتلا به اسهال نباید غذاهای عادی قطع و یا رقیق شود.
همیشه باید تغذیه با شیر مادر ادامه یابد.
هدف از تغذیه مناسب استفاده از مواد غذایی غنی از انرژی در طول اسهال و پس از آن است.

پرسش و پاسخ

• آیا برای اسهال واکسنی ساخته شده است؟

همان‌گونه که ذکر شد شایع‌ترین علت اسهال و استفراغ در کودکان، «روتاویروس» است که واکسن موثری برضد آن وجود دارد.
درماه ژوئن سال ۲۰۰۹(خرداد ۱۳۸۸) سازمان بهداشت جهانی (WHO) واکسیناسیون علیه روتاویروس را در تمام برنامه‌های واکسیناسیون ملی توصیه نمود.

منبع: کتاب راهنمای جامع سلامت در خانواده