بررسی علل حسادت در کودکان

وقتی فرزندمان حسودی می‌کند

حسادت صفتی است که همه ما گاهی آن را تجربه کرده‌ایم و به شکل‌های مختلف نمود پیدا می‌کند. درواقع حسادت به معنای:

• رشک بردن
• بدخواهی
• طلب بدی و نابودی نعمت و مقام شخص دیگه
• صفت مذمومی که آسایش و آرامش را از ذهن فرد حسود می‌برد

حسادت در کودک نیز یک پاسخ بهنجار عاطفی است که نسبت به از دست دادن محبت واقعی یا ذهنی والدین و نزدیکان به وجود می‌آید. البته گاهی اوقات هم در حوزه کودک، حسادت نوعی خشم یا ترس از احساس حقارت، محرومیت و اضطراب معرفی می‌شود. البته حسادت جنبه ژنتیکی ندارد و به دلیل شیوه تربیت نادرست والدین یا مربیان تقریبا از ۲ سالگی آغاز می‌شود و با رشد کودک ممکن است تا بزرگسالی هم ادامه داشته باشد.

  ازنظر روان‌شناسی از ۱ تا ۵ سالگی، حسادت، واکنشی طبیعی است که در همه کودکان مشاهده می‌شود.

معمولا اولین تجربه حسادت کودکان زمانی نمود پیدا می‌کند که فرزند جدیدی در خانواده متولد شود. در این وضعیت کودکی که تا آن زمان خود را مرکز توجه و محبت والدین می‌پنداشت، یک‌دفعه احساس ناامنی و بی ثباتی روانی می‌کند. این بی ثباتی معمولا خود را به شکلهای زیر نشان می‌دهد:

• لجاجت
• پرخاشگری نسبت به کودک جدید
• چسبیدن و وابستگی بیشتر به والدین
• ناراحت شدن از جدایی
• تشدید مشکلات مربوط به دستشویی رفتن
• پناه بردن به شیشه شیر پستانک دار
• مکیدن انگشتان
• شب‌ادراری
• گوشه‌گیری
• امتناع از غذا خوردن
• کم‌حوصلگی
• انجام ندادن فعالیت‌های روزمره یا سستی در انجام آنها و…

پرخاشگری و لجبازی

برخلاف ادعای والدین که می‌گویند فرزند بزرگتر نسبت به فرزند نورسیده پرخاشگری می‌کند، رفتار منفی آشکار کودک بزرگتر بیشتر نسبت به رفتارهای خود والدین است. با توجه به اینکه محبت و توجه والدین بیشتر به نوزاد معطوف می‌شود، گاهی اوقات کودک بزرگتر برای جلب‌توجه و گرفتن محبت بیشتر والدین خود دست به تقلید رفتارهای کودک نوپا می‌زند که در این صورت هم اگر والدین نسبت به این رفتارهای کودکانه، واکنش درستی نشان دهند، قطعا احساس امنیت را در کودک خود بیشتر می‌کنند، درحالی‌که اگر رفتار منفی کودک را با پرخاشگری کلامی و غیرکلامی مانند تحقیر یا تنبیه بدنی و… نشان دهند، حس ناامنی و دوست‌داشتنی نبودن را در او القا می‌کنند.

این حس هم به‌مرور زمان باعث رشد حسادت و تنفر کودک بزرگسال نسبت به کودک نوپا می‌شود. فقط ورود فرزند جدید به خانواده باعث بروز حسادت در کودک نمی‌شود. بلکه احساس حسادت کاملا اکتسابی است. متاسفانه بعضی اشتباهات والدین در شیوه تربیت فرزند محرک حسادت و باعث تقویت این حس در کودک می‌شود. برای مثال والدینی که بدون توجه به قابلیت‌ها و توانایی‌های ویژه فرزندشان، او را با دیگران مقایسه می‌کنند خودبه‌خود باعث:

• حسادت
• رقابت‌جویی کاذب
• کاهش اعتمادبه‌نفس در کودک می‌شوند.

احساس حقارت و حسادت

والدین با کار های زیر درواقع به شیوه های مختلف باعث ایجاد حس انزوا و بی ارزشی در کودک نسبت به سایر همسالان خود می‌شوند:

• بیش‌ازحد از کودک مراقبت می‌کنند.
• کنترل زیادی بر او دارند.
• قوانین و مقررات سفت و سختی برای رفتارهای فرزندشان در نظر می‌گیرند.

به علاوه به نمایش گذاشتن کودکان در بسیاری از دیدوبازدیدها و وادار کردن آنها به انجام کارهایی که دیگر همسالانشان انجام می‌دهند، مثل:

• خواندن شعر
• نواختن موسیقی
• مقایسه نتایج به شیوه خودشان بدون درنظرگرفتن توانمندی های دیگر کودک

که باعث ایجاد احساس حقارت در کودک و حسادت او نسبت به دیگران می‌شود.

البته حسادت فقط به خانواده و شیوه فرزند پروری منتهی نمی‌شود، بلکه کودک هنگام ورود به مدرسه و شرکت در کلاس درصورتی‌که با توجه کافی معلم روبرو نشود، ممکن است حسادت خود را به‌صورت انتقاد از کارهای دیگران، جروبحث، مزاحمت، مسخره کردن، طعنه زدن، بی‌اعتنایی، دروغ‌گویی، آزار رساندن و تحریک افراد به ضد یکدیگر نشان دهد.

متاسفانه این پدیده روانی هم برای کودک و هم افراد دیگری که در ارتباط با او هستند خطرات و عوارض فردی و اجتماعی دارد. چون درصورتی‌که کودک نتواند از پس دشواری های حضور کنار فردی که به او حسودی می‌کند، بربیاید بدون شک به خودخوری ، سرزنش خود و ناراحتی رومی آورد که این خودخوری ها و نگاه های منفی مبنی بر اینکه «من دوست‌داشتنی نیستم، من آدم ناتوانی هستم یا دنیا، دنیای ناعادلانه ای است و نمی گذارد من به اهدافم برسم»، علاوه بر ایجاد سرخوردگی، درنهایت او را در باتلاق بیماری های جسمانی و روانی هم فرو می‌برد.

درمان حسادت کودکان

به عقیده درمانگران، بهترین روش پی بردن به حسادت و دیگر مشکلات رفتاری کودک «بازی درمانی» و «نقاشی درمانی» است. بازی و نقاشی برای کودک لذتبخش است و نه تنها باعث سازمان دهی ذهن و ایجاد امنیت روانی در او می‌شود، بلکه به دلیل ویژگی نمادی بودن آن اجازه می‌دهد کودک احساسات، نیازها و افکار خود را به‌صورت کارآمد در موقعیت های مختلف زندگی به عنوان یک مهارت شناسایی و توصیف کند.

ترسیم خانواده

در آزمون تفسیر نقاشی «ترسیم خانواده» معمولا کودک، فردی را که نسبت به او حسادت می‌کند به تصویر می کشد یا اگر به دلایل مختلف مجبور به نقاشی کردن او شود، تصویرش را زشت و ناپسند می کشد و در «بازی درمانی» هم معمولا کودک در بازی با عروسک های مختلف به عروسکی که به نام شخص مورد تنفر نامگذاری شده، توجهی نمی‌کند یا آن را پاره می‌کند. به این ترتیب می توان فهمید او به چه کسانی حسادت می‌کند.

پیشگیری

درمانگران برای پیشگیری اولیه و ثانویه از حسادت در کودکان توصیه می‌کنند والدین و مربیان به این روش های ساده و کاربردی توجه داشته باشند:

۱٫ شناسایی احساسات و هیجانات کودک:

استفاده از بازی، کلمات احساسی انگیزه بخش و یادداشت های روزانه کمک می‌کند تا کودک به شناسایی و ابراز احساسات و هیجانات خوشایند و ناخوشایند خود در قالب کلمات بپردازد و از این طریق خود ابرازی او بهتر می‌شود.

۲٫ همدلی با کودک:

صحبت کردن والدین و مربیان با کودک و دادن فضایی به او برای ابراز احساسات واقعی اش به او کمک می‌کند تا حس بهتری نسبت به خود و توجه و حمایت والدین یا مربیانش داشته باشد و بتواند به سادگی دلیل احساساتش را بیان کند.

۳٫ شناسایی توانایی های کودک:

اگر حسادت کودک ریشه در کمبود اعتمادبه‌نفس و عزت نفس او داشته باشد، والدین باید قابلیت‌ها و توانایی‌های او را شناسایی کنند و اگر ریشه حسادت کودک شیوه تربیتی نادرست او باشد، والدین باید شیوه های تربیتی خود را اصلاح کنند.

۴٫ شناسایی و معرفی قابلیت‌ها و توانمندی های کودک:

این راهبرد نه تنها باعث خودآگاهی کودک نسبت به توانمندی های خود می‌شود، بلکه به‌مرور زمان اعتماد به‌ نفس او را هم افزایش می‌دهد و از رقابت کاذب کودک با فردی که به او حسادت می‌کند، می کاهد چون متوجه می‌شود او هم توانمندی هایی دارد که ممکن است دیگران نداشته باشند.

۵٫ تعدیل والدین و مربیان در شیوه های تربیتی خود:

والدین برای کاهش حسادت فرزندانشان علاوه بر پرهیز از هرگونه تبعیض بین کودکان و مقایسه آنها در امور تحصیلی، استعداد و توانایی‌هایشان می توانند با دادن عشق و علاقه بیشتر به کودک از طریق اختصاص زمان هایی در روز برای بازی کردن با فرزندشان ، دادن مسئولیت به کودک و تقویت رفتارهای مشارکتی در او احساسات منفی مانند حسادت را در وجود فرزندشان کاهش دهند.

دکتر سارا ساعدی متخصص روان‌شناسی سلامت و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی
منبع: هفته نامه سلامت