کلیه ها یک جفت اندام هستند که در قسمت پشت شکم در خارج از حفره صفاقی قرار دارند. آنها مواد زائد و آب را از خون فیلتر می‌کنند و ادرار تولید می کنند که از طریق مجرای ادرار داخل مثانه تخلیه می شود. آنها همچنین ارگان های غدد درون ریز مهمی هستند که با متابولیسم نمک و آب و حفظ pH خون همراه هستند و در متابولیسم ویتامین D نقش اساسی دارند.
کلیه نقش حیاتی و زندگی بدون آن غیرممکن است. برای مثال فرد می‌تواند حتی با یک‌دوم از یک کلیه به زندگی ادامه دهد اما اگر دچار نارسایی کلیوی قطعی شود، فرد دیگر قادر به زندگی نخواهد بود و باید از روش‌های جایگزین مثل دیالیز و پیوند کلیه کمک بگیرد.
مهم‌ترین عوامل نارسایی کلیوی چیست؟
بسیاری از آسیب‌های کلیه قابل‌جبران هستند. به عبارت دیگر، کلیه در اغلب موارد، سلول‌های آسیب‌دیده را ترمیم می‌کند یا در صورت از بین رفتن گروهی از سلول‌ها با افزایش فعالیت سلول‌های باقی‌مانده به حیات خود ادامه می‌دهد اما اگر این آسیب‌ها به موقع تشخیص داده نشوند و تحت درمان قرار نگیرند باعث نارسایی کلیه خواهند شد.
نارسایی کلیه را می‌توان به ۳ گروه پره‌رنال (صدمات قبل از کلیه)، رنال (آسیب‌های داخل کلیه) و پست‌رنال (صدمات مجاری و نواحی پس از کلیه) تقسیم کرد. رنال در واقع لفظ پزشکی به معنای کلیه است.
نارسایی پره‌رنال کلیه چیست؟
نارسایی پره‌رنال بر اثر اختلال در خونرسانی به کلیه ایجاد می‌شود. بافت کلیه نسبت به خونرسانی بسیار حساس است و نیاز به میزان خون بالایی دارد. حال اگر خونرسانی به کلیه دچار اختلال شود، کلیه آسیب می‌بیند. تداوم این آسیب نیز منجر به نارسایی کلیوی می‌شود اما اگر اختلال در خونرسانی به‌موقع تشخیص داده شود، آسیب کلیه قابل‌اصلاح خواهد بود.
اختلال در خونرسانی به کلیه، دلایل متعددی دارد که در ادامه به آنها اشاره می‌شود:
جراحات و بیماری‌های خونریزی‌دهنده
یکی از این عوامل، خونریزی‌های وسیع به دنبال تصادفات، جراحات، بیماری‌های خونریزی‌دهنده، خونریزی‌های گوارشی و جراحی‌های بزرگ است. خونریزی در فرد بالغ تا ۵۰۰ سی‌سی معمولا مشکل و علامتی ایجاد نمی‌کند اما اگر بیش از این مقدار باشد، خونرسانی به بافت‌های مختلف از جمله کلیه را مختل می‌کند و به آنها آسیب می‌رساند.
در این شرایط، حجم داخل عروقی کاهش می‌یابد و کلیه نمی‌تواند مکانیسم‌های دفاعی خونرسانی به خود را حفظ کند.
اسهال و استفراغ شدید از علائم اصلی نارسایی کلیوی
یکی دیگر از عوامل کاهش حجم داخل عروقی و اختلال در خونرسانی به کلیه‌ها، اسهال شدید است. برای مثال در بیماری و با فرد ممکن است روزی ۱۰ تا ۱۲ لیتر مایعات از طریق اسهال از دست بدهد. در این شرایط اگر مایعات بدن جایگزین نشوند، کاهش شدید حجم خون منجر به نارسایی کلیه خواهد شد.
استفراغ شدید و ناتوانی در مصرف مایعات و غذا نیز در صورت تداوم می‌تواند کلیه را نارسا کند.
مصرف بعضی داروها را برای سلامت کلیه مضرر است.
داروها از دیگر عوامل موثر بر تنگی عروق و اختلال در خونرسانی به کلیه‌ها هستند. درواقع بعضی داروها مثل:
- انواع مسکن‌ها
- دیکلوفناک
- ناپروکسن
- بروفن و…
می‌توانند در دوزهای بالا منجر به تنگی عروق منتهی به کلیه‌ها شوند و خونرسانی به کلیه را از این طریق کاهش دهند.
البته مسکن‌ها با تاثیر روی بافت داخلی کلیه نیز می‌توانند در نارسایی کلیوی نقش داشته باشند.
عوامل نارسایی رنال کلیه چیست؟
عوامل نارسایی رنال یا بافت داخل کلیه به چند گروه تقسیم می‌شوند؛ از جمله:
گلومرونفریت
گلومرونفریت‌ها بیماری‌هایی هستند که به گلومرول‌های کلیه (واحدهای تصفیه داخل کلیه) آسیب می‌رسانند. این بیماری‌ها علل وسیعی دارند، مثل علل خودایمنی، ارثی و ژنتیکی.
گلومرونفریت‌ها با تظاهرات بسیاری از جمله دفع پروتئین در ادرار و فشارخون بالا همراه هستند.
اختلال در عروق ریز کلیه
یکی دیگر از عوامل نارسایی رنال، اختلال در عروق ریز کلیوی است. این اختلال می‌تواند به دلایل مختلف مثل رسوب کلسترول در عروق ریز کلیه ایجاد شود. دستکاری عروق بزرگ و آئورت به دنبال آنژیوگرافی و … نیز می‌تواند موجب کنده شدن رسوب کلسترول از روی دیواره عروق بزرگ و انتقال آن به عروق ریز کلیه شود.
مصرف بعضی داروها
داروها از دیگر عوامل نارسایی رنال هستند. داروهای موثر بر کلیه طیف بسیار وسیعی دارند. از جمله آنها می‌توان به مسکن‌ها و بعضی آنتی‌بیوتیک‌ها اشاره کرد.
مصرف خودآگاه یا ناخودآگاه این داروها، حتی مصرف تک‌دوز بعضی از آنها می‌تواند منجر به نارسایی جزئی یا قطعی هر دو کلیه شود. نارسایی‌های جزئی کلیه در این موارد معمولا با قطع مصرف دارو برطرف می‌شوند.
بیماری‌های سیستمیک
بعضی بیماری‌های سیستمیک نیز می‌توانند با مکانیسم‌های مختلف روی کلیه اثر بگذارند و باعث آسیب به بخش‌های مختلف آن شوند.
دیابت یکی از این بیماری‌هاست که در صورت کنترل نشدن قند خون، علاوه بر ایجاد عارضه در سایر ارگان‌های بدن باعث آسیب کلیوی نیز می‌شود.
درواقع دیابت و فشارخون کنترل‌نشده، هر دو از شایع‌ترین عوامل نارسایی کلیه هستند.
از دیگر بیماری‌های سیستمیک موثر بر کلیه می‌توان به اسکلرودرمی، لوپوس و واسکولیت‌ها (التهاب رگ) اشاره کرد.
در حقیقت بیماری‌های بسیاری وجود دارند که در مراحل پیشرفته، کلیه را مانند کبد درگیر و دچار نارسایی می‌کنند.
تولید بیش از حد سموم در بدن
سموم از دیگر عوامل نارسایی کلیوی هستند.
برای مثال در تصادفات یا برق‌گرفتگی‌های شدید ممکن است بخشی از بافت عضلانی فرد از بین برود.
متابولیت‌ها و مواد زائد ناشی از مرگ بافت عضلانی باید از طریق کلیه دفع شوند.
درنتیجه بالا رفتن میزان آنها ممکن است کلیه را نارسا کند.
نشانگان لیز تومور
کلیه در بعضی دیگر از بیماری‌ها مثل نشانگان از بین رفتن تومور (نشانگان لیز تومور) نیز در معرض خطر نارسایی قرار می‌گیرد.
این نشانگان برای افرادی ایجاد می‌شود که دچار انواع خاصی از سرطان‌ها مثل لنفوم یا لوکمی هستند و تحت شیمی‌درمانی قرار می‌گیرند.
درواقع با شیمی‌درمانی، بخش زیادی از تومورها و سلول‌های سرطانی از بین می‌روند و در روند نابودی خود، متابولیت‌هایی مثل اسیداوریک، فسفر و … در خون آزاد می‌کنند. این متابولیت‌ها باید از طریق کلیه دفع شوند. بنابراین میزان بالای آنها در خون ممکن است منجر به نارسایی کلیه شود.
نارسایی پست رنال
بعد از کلیه، دو مجرا از کلیه خارج شده و به مثانه ختم می‌شوند. مثانه نیز دارای یک مجرای خروجی برای دفع ادرار است.
وجود انسداد به هر دلیل در هر یک از این نواحی و مجراها می‌تواند باعث نارسایی کلیوی شود.
البته انسدادهای کلیوی معمولا در طولانی‌مدت موجب نارسایی کلیه می‌شوند.
از مهم‌ترین عوامل این انسدادها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
سنگ‌های ادراری
سنگ‌های ادراری می‌توانند باعث بسته شدن مسیر خروجی ادرار از کلیه شوند و به کلیه آسیب برسانند. حال اگر فقط خروجی یکی از کلیه‌ها دارای سنگ باشد، آن کلیه آسیب می‌بیند و کلیه دیگر سالم باقی می‌ماند.
در این شرایط فرد ممکن است علائم نارسایی کلیه را نشان ندهد زیرا کلیه سالم، فعالیت کلیه نارسا را جبران می‌کند. با این حال ممکن است علائمی مثل درد در سمت کلیه درگیر ایجاد شود.
بزرگی پروستات
علل دیگری نیز وجود دارند که می‌توانند باعث انسداد مسیر خروجی ادرار از هر دو کلیه شوند.
یکی از این علل شایع در آقایان، بزرگی پروستات است.
بزرگی بیش از حد پروستات می‌تواند باعث انسداد در خروجی مثانه و اختلال در دفع ادرار شود.
در این شرایط، ادرار در مثانه باقی می‌مانده و به کلیه‌ها پس زده می‌شود. این وضعیت در صورت تداوم منجر به نارسایی هر دو کلیه خواهد شد.
اختلالات مادرزادی
علل مادرزادی مثل ریفلاکس ادراری از دیگر عوامل نارسایی پست‌رنال هستند.
در این بیماری، هنگام ادرار کردن یا بالا رفتن فشار مثانه به هر دلیل، ادرار از مثانه به سمت کلیه‌ها پس زده می‌شود و کلیه‌ها را نارسا می‌کند.
تومورها
وجود تومور در اطراف مسیر ادراری نیز می‌تواند باعث اختلال در دفع ادرار و نارسایی کلیه شود.
برای مثال تومورهای بزرگ در ناحیه رکتوم (انتهاب مجرای گوارشی) یا تومور بزرگ در دهانه رحم در خانم‌ها می‌تواند بر بافت‌های مجاور از جمله مسیر ادرار فشار وارد کند و باعث ایجاد انسداد در آن شود.
اگر این انسداد برطرف نشود، منجر به نارسایی کلیه خواهد شد.
درواقع هر عاملی که باعث انسداد در مجاری ادرار و باقی ماندن ادرار شود، به کلیه‌ها آسیب می‌رساند.
منبع: هفته نامه سلامت
